Vaz‘î hükmün vaz’ı: Âmidî ve Râzî'de şer’î hüküm nazariyesinin karşılaştırılması

Abstract

Dinin temellendirilmesinin ve ana kaynaklarının anlaşılmasının metodolojisini sunan usûlü fıkıh ilmi, faaliyeti itibariyle delillerden yola çıkarak şer’î hükümlere ulaşmayı hedefler. Şer’î hükmün taksimi meselesi ise dördüncü asırdan itibaren alimler tarafından farklı şekillerde ele alınmıştır. Bu taksimdeki önemli noktalardan biri de mükellefin fiillerine ilişkin şâriin hitabı olan teklifî hükümler ile şâriin bir şeyi başka şey için sebep, şart yahut mâni kılması anlamına gelen vaz‘î hükümler ayrımının yapılmasıdır. Usûl eserleri incelendiğinde teklifî hüküm-vaz’î hüküm taksimini ilk vaz’ eden kişinin Eş’arî usûl alimi Seyfeddin midî olduğu görülür. Amidî mütekellim usûl metoduna uygun olarak yazdığı eseri el-İhkâm’ın ilk bölümünü usûlü fıkıh ve mebâdîsine ayırmış, hüküm meselesini de fıkhî mebâdi altında işlemiştir. Daha önceki usulcülerin hüküm tasnifinde bulunan teklifî hükme vaz’î hükmü de dahil eden midî, bu taksimi ile kendisinden sonraki alimleri büyük ölçüde etkilemiştir. Nitekim midî’den sonra mezkûr ayrımı İbn Hâcib devam ettirmiş ve zaman içerisinde teklifîvaz’î hüküm tasnifi yaygınlaşarak usûl literatürüne dahil olmuştur. midî'nin çağdaşı olan Fahreddin Râzî’nin usûl eseri el-Mahsûl’de ise bu ayrımın olmadığı ve şer’î hüküm başlığı altında teklifî hüküm kaydını kullanmaksızın hükümlere yer verildiği görülür. Bununla beraber Râzî sebep, şart gibi vaz’î hükme dayanan unsurları ise şer’î hükümlerin alameti olarak ele alır. Müteahhir dönemin başlangıcına tekabül eden Râzî- midî devrindeki bu eserlerin genel itibariyle ilimleri, özelde ise usûlü fıkıh ilmini yeni bir bakış açısıyla ele almaları, bu dönemdeki çalışmaları müstakil olarak mercek altına almayı gerektirir. Bu bağlamda aynı dönemde yaşayıp vicâhen görüşmedikleri halde Gazzâlî usûl çizgisinden etkilenen ve mesâil ile tertip açısından sonraki alimlere büyük oranda tesir eden mezkûr iki alimin hüküm nazariyesindeki sistematik yaklaşımlarının karşılaştırmalı olarak incelenmesi ve midî’nin vaz’î hükmü usûl literatürüne dahil edişinin ortaya konulması, usûle katkılarının görülmesi açısından araştırılmaya değer mahiyettedir. Bu minvalde çalışmada Râzî ve midî’nin şer’î hüküm anlayışları mukayeseli olarak ele alınacak ve midî’nin vaz’î hüküm ayrımı ile usûle getirdiği katkı incelemeye tabi tutulacaktır.