Köprülü sadrazamlar ve sûfî çevreler

Abstract

On yedinci yüzyılın ilk yarısında vâiz Kadızâde Mehmed Efendi’nin (ö. 1045/1635) “Kadızâdeliler” adı verilen taraftarları ile Halvetîliğin Şemsî koluna mensup Şeyh Abdülmecid Sivâsî Efendi’nin (ö. 1049/1639) “Sivâsîler” olarak adlandırılan takipçi ve destekçileri arasında önceleri risâle ve kitaplar aracılığıyla ilmî/fikrî seviyede başlayan ancak gittikçe şiddetlenerek siyasî ve sosyal bir meseleye doğru evrilen dinî temelli tartışmalar yaşanmıştır. Hz. Muhammed döneminden sonra ortaya çıkan bir takım adet ve uygulamaları bidat olarak nitelendirip reddeden Kadızâdeliler, dinî ve sosyal hayata dair birçok meselede toplum tarafından kabul görmüş uygulama ve ritüellere karşı çıkmışlardır. Dönemde yaşanan idarî ve askerî başarısızlıkları devlet ricâlinin tarikat ehlini himaye etmesine hamlederek halkı galeyana getirmeye çalışan Kadızâdeliler, Şeyhülislâm Bahâî Efendi’den (ö. 1064/1654) aldıkları fetva ve Sadrazam Melek Ahmed Paşa’dan (ö. 1073/1662) aldıkları buyruldu sonrası 1651’de Demirkapı yakınlarındaki Halvetî Tekkesi’ni basıp burada devran eden dervişleri dağıtmışlardır. 1 Merkezî idarenin zayıfladığı Sultan İbrahim’in saltanat döneminde (1640-48) ve IV. Mehmed’in (1648-87) tahtaki ilk yıllarında artarak devam eden Kadızâdeli-Sivasî çekişmesi, 1656 yılında Köprülü Mehmed Paşa’nın sadârete gelişine kadar devam etmiştir. Paşa’nın sadâretinin ilk günlerinde Fatih Camii’nde toplanan Kadızâdeliler, Cuma namazı sonrasında naat okunurken ayaklanmış ve tekkeleri yıkmaya niyetlenmişlerdir. Söz konusu topluluğun, “Ümmet-i Muhammed olanlar yarın savaş aletleriyle gelsinler” şeklinde ilanda bulunup cami cemaatini kışkırttığı haberini alan sadrazam, durumu ilgili kişilerle istişare ettikten sonra bu işe ön ayak olanlardan Üstüvânî Mehmed Efendi’yi, Türk Ahmed’i ve Dîvâne Mustafa’yı Kıbrıs’a sürerek olayları yatıştırmıştır. Tecrübeli Paşa’nın Kadızâdeli liderlerinin katline dair Şeyhülislâm Hanefî Mehmed Efendi’den (ö. 1069/1658) fetva ve IV. Mehmed’den ferman almasına rağmen bu kişileri Kıbrıs’a sürmekle yetinmiş olması ihtiyatlı bir politika izlediğinin göstergesidir.