Osmanlı hukukunda aile içi borç sorumluluğu: Kadı sicilleri örnekliğinde evlilik nafakası

Abstract

Bu makale, Osmanlı dönemi İstanbul Kadı Sicilleri’nde yer alan evlilik nafakası davalarını, İslâm hukukunun özellikle Hanefî mezhebi çerçevesindeki fıkhî hükümleriyle karşılaştırmalı olarak incelemeyi amaçlamaktadır. İslâm aile hukukunun temel yapı taşlarından biri olan nafaka, evlilik birliği süresince ve boşanma sonrası iddet müddetinde kadının ekonomik güvenliğini temin eden hukukî bir yükümlülük olarak tanımlanmıştır. Çalışmada öncelikle Hanefî fıkhına göre nafakanın kavramsal çerçevesi ortaya konulmuş; mehir, iddet nafakası, giyim, mesken temini, yiyecek ve giyim giderleri gibi unsurlar klasik kaynaklar ışığında ele alınmıştır. Bu kuramsal zemin üzerine, Osmanlı kadı sicillerinde tespit edilen nafaka davaları seçilerek ayrıntılı biçimde incelenmiştir. Araştırmada, İSAM, İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kültür A.Ş. ve Medipol Üniversitesi Hukuk Fakültesi iş birliğiyle Prof. Dr. Mehmet Âkif Aydın’ın yönetiminde hazırlanan 100 ciltlik İstanbul Kadı Sicilleri Projesi veri tabanı kullanılmıştır. Sicil kayıtları üzerinden yapılan incelemelerde, kadıların dava süreçlerinde takip ettikleri usuller, tarafların ileri sürdükleri iddia ve deliller, nafakanın hesaplanma biçimi ve ödeme şekilleri ortaya konmuştur. Ayrıca, vekâlet yoluyla dava açılması, muhâlea ve sulh yoluyla anlaşmalar, ibrâ beyanları, gaiplik ve hidâne gibi hukukî kurumların nafaka yükümlülüklerine etkileri de değerlendirilmiştir. Bu bağlamda mahkeme kayıtları yalnızca tarafların bireysel taleplerini değil, aynı zamanda Osmanlı yargısının aile hukukuna ilişkin işleyişini ve Hanefî fıkhının pratikteki yansımalarını gözler önüne sermektedir. Sonuç olarak çalışma, evlilik nafakasının Hanefî fıkhındaki kuramsal çerçevesi ile Osmanlı mahkemelerinin uygulamalarını karşılaştırmalı biçimde ortaya koymakta; nafaka müessesesinin hem kadınların ekonomik güvenliğini sağlamadaki işlevini hem de Osmanlı yargı pratiğinde nasıl şekillendiğini tarihsel ve hukukî bağlamda bütüncül bir perspektifle değerlendirmektedir. Böylece makale, hem hukuk tarihi hem de aile hukuku çalışmaları açısından önemli bir kaynak sunmakta ve Osmanlı toplumunda kadınların mali haklarının korunmasına dair somut veriler sağlamaktadır.

This article aims to examine the case of alimony in marriage found in the Istanbul Kadi Registers of the Ottoman period, comparing them with the jurisprudential rulings of Islamic law, particularly within the framework of the Hanafi school of law. Alimony, one of the fundamental institutions of Islamic family law, is defined as a legal obligation that ensures the economic security of women during the marriage and during the iddah or waiting period after divorce. The study first outlines the conceptual framework of alimony according to Hanafi jurisprudence, examining elements such as dowry, alimony of the iddah period, clothing, housing provision, and food and clothing expenses in light of classical sources. Building on this theoretical foundation, alimony cases identified in Ottoman kadi registers were selected and examined in detail. The study utilized the 100-volume Istanbul Kadi Registers Project database, prepared under the supervision of Prof. Dr. Mehmet Akif Aydın in collaboration with ISAM, Istanbul Metropolitan Municipality Culture Inc. and Medipol University Faculty of Law. Studiying the registers revealed the procedures followed by the qadis in the trial processes, the claims and evidence put forward by the parties, the method of calculating alimony, and the payment methods. Furthermore, the effects of legal institutions such as filing lawsuits through proxy, agreements through muhala’a and sulh, ibra declarations, absence and hidanah on alimony obligations were also evaluated. In this context, court records revealed not only the individual claims of the parties, but also how Ottoman justice system functioned in relation to family law and the practical reflections of Hanafi jurisprudence. In conclusion, the study presents a comparative analysis of the legal framework of spousal maintenance in Hanafi jurisprudence and its application in Ottoman courts. It evaluates the institution of maintenance from a comprehensive historical and legal perspective, examining both its role in ensuring women's economic security and how it was shaped in Ottoman judicial practice. Thus, the article provides an important resource for both legal history and family law studies, offering concrete data on the protection of women's financial rights in Ottoman society.