İslam hukuku açısından gasp ve itlafta menfaatin tazmini

Abstract

Bu çalışmada gasp ve itlaf durumunda menfaatin tazmini ile ilgili İslam hukukçularının görüşleri delilleriyle ele alınmaya çalışılmıştır. İslam hukuku, mülkiyet haklarının korunmasını ve zararın giderilmesini temel ilke olarak benimsemiştir. İslam hukukunda mala yönelik haksız fiiller hırsızlık, gasp ve itlaf gibi başlıklar altında ele alınmış, ceza ve borçlar hukuku bölümlerinde incelenmiştir. Hırsızlık ceza hukuku kapsamında ele alınırken, gasp ve itlaf ise bir kısmı ceza hukuku bölümünde işlenmekle birlikte genel olarak borçlar hukuku ve tazminat ile ilgili bölümlerde ele alınmıştır. Gerek menfaatin tanımlanmasında gerekse hukuki tasarruflara konu olmasında mezhepler arasında içtihad farklılıkları oluşmuştur. Buna bağlı olarak gasp ve itlaf gibi haksız fiillerde menfaatin zarara uğraması ve tazmini ile ilgili de farklı görüşler benimsenmiştir. Maddi zararlar nispeten kolay tespit edilip telafi edilebilirken, menfaat kaybı gibi soyut ve ihtimale dayalı zararlar hukukî açıdan daha karmaşık bir mesele olarak ortaya çıkmaktadır. Bu bağlamda klasik fıkıh kaynakları ve mezheplerin yaklaşımları, özellikle başlangıçta menfaati mal olarak görmeyen Hanefî mezhebi ekseninde analiz edilmiştir. Ancak vakıf ve yetim mallarının korunması gibi pratik ihtiyaçlar doğrultusunda Hanefî içtihatlarında zamanla istisnalar geliştirilmiş ve menfaatin belirli şartlarda tazmin edilebileceği kabul edilmiştir. Diğer mezheplerde ise menfaatin doğrudan mal kapsamında değerlendirilmesi erken dönemden itibaren tazmininin kabulü yönünde ictihada sebep olmuştur. Osmanlı döneminde Mecelle ile bu görüş daha da sistematik hale getirilmiştir. Çalışma, nihayetinde İslam hukukunun adalet ve zararı önleme gibi temel amaçlarıyla uyumlu bir şekilde menfaat tazminine imkân tanınması gerektiği sonucuna varmaktadır.

In this study, the views of Islamic jurists regarding the compensation of benefits in cases of ghasb (usurpation) and itlaf (destruction) are examined along with their legal evidences. Islamic law adopts the protection of property rights and the rectification of harm as fundamental principles. Unlawful acts against property in Islamic law are addressed under the categories of theft, usurpation, and destruction, and are examined within both criminal and civil (contractual and compensatory) legal frameworks. While theft is generally discussed under criminal law, ghasb and itlaf are primarily dealt with in the context of civil obligations and compensation. There are significant differences of opinion among the Islamic schools of law concerning the definition of benefit (manfa‘ah) and its eligibility to be the subject of legal transactions. Consequently, different juristic approaches have developed regarding the compensability of benefits lost due to unlawful acts such as ghasb and itlaf. While material damages can often be easily identified and compensated, the loss of benefits—being abstract and probabilistic—poses more complex legal challenges. This study analyzes classical jurisprudential sources with a particular focus on the Hanafi school, which initially did not recognize benefit as a form of compensable property. However, in response to practical necessities—especially concerning the protection of waqf (endowment) and the property of the orphan—later Hanafi jurists introduced exceptions, acknowledging that benefits could be subject to compensation under specific circumstances. This evolving approach was eventually codified in a more systematic manner during the Ottoman era through the Mecelle. In contrast, other schools of Islamic law (Shafi‘i, Maliki, and Hanbali) have generally treated benefit as a form of property from the outset, leading to differing legal interpretations. Ultimately, this study concludes that permitting the compensation of benefits is in harmony with the essential aims of Islamic law—namely, the realization of justice and the prevention of harm.